Nhận được lời khuyên đúng đắn để có một cái nhìn rõ ràng hơn về những dự định trong tương lai là một may mắn mà không phải ai cũng có được khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường, nhất là giai đoạn cấp 3 – giai đoạn đầy nhiệt huyết, hoài bão và khát khao thay đổi thế giới. Tôi không nhận được lời khuyên nào cho công việc hiện tại của mình, chỉ là theo cảm tính, một vài tình cờ và một vài lời khuyên không rõ ràng từ những người lớn tuổi. Cũng may cuối cùng mọi chuyện không quá tệ.
Vô tình đọc bài luận What you’ll wish You’d know của Paul Graham, tôi thấy mình cần chia sẻ bài viết này với hi vọng sẽ có ích cho một người nào đó. Bạn nào có khả năng đọc tiếng Anh tốt có thể đọc nguyên văn bài luận, ai chưa quen đọc tiếng Anh có thể đọc phần tạm dịch tiếng Việt sau đây:
What you’ll wish You’d know
Khi tôi nói rằng tôi đang diễn thuyết ở một trường trung học, bạn bè của tôi đã rất tò mò. Bạn sẽ nói gì với học sinh trung học? Vì vậy, tôi hỏi họ, bạn ước gì khi ai đó đã nói với bạn ở trường trung học? Câu trả lời của họ rất giống nhau. Vì vậy, tôi sẽ cho bạn biết những gì chúng ta ước ai đó đã nói với chúng ta.
Tôi sẽ bắt đầu bằng cách nói với bạn một điều mà bạn không cần phải biết ở trường trung học: bạn muốn làm gì với cuộc sống của mình. Mọi người luôn hỏi bạn điều này, vì vậy bạn nghĩ rằng bạn phải có câu trả lời. Nhưng người lớn hỏi điều này chủ yếu như một người bắt đầu cuộc trò chuyện. Họ muốn biết bạn là người như thế nào và câu hỏi này chỉ để giúp bạn nói chuyện. Họ hỏi nó như cách bạn có thể chọc một con cua sống trong hồ thủy triều , chỉ để xem nó làm gì.
Nếu tôi quay lại trường trung học và ai đó hỏi về kế hoạch của tôi, tôi sẽ nói rằng ưu tiên hàng đầu của tôi là tìm hiểu các lựa chọn là gì. Bạn không cần phải vội vàng trong việc lựa chọn công việc cho cuộc đời mình. Việc bạn cần làm là khám phá những gì bạn thích. Bạn phải làm việc với những thứ bạn thích nếu bạn muốn giỏi những gì bạn làm.
Có vẻ như không có gì dễ dàng hơn việc quyết định những gì bạn thích, nhưng hóa ra lại khó, một phần vì khó có được bức tranh chính xác về hầu hết các công việc. Trở thành bác sĩ không phải là cách nó được miêu tả trên TV. May mắn thay, bạn cũng có thể xem các bác sĩ thực sự, bằng cách tham gia tình nguyện trong bệnh viện.
Nhưng có những công việc khác mà bạn không thể tìm hiểu, bởi vì chưa có ai làm chúng. Hầu hết công việc tôi đã làm trong mười năm qua không tồn tại khi tôi còn học trung học. Thế giới thay đổi nhanh chóng, và tốc độ thay đổi tự nó đang tăng nhanh. Trong một thế giới như vậy, không nên có những kế hoạch cố định.
Chưa hết vào tháng 5 hàng năm, các diễn giả trên khắp cả nước lại tổ chức Diễn văn Tốt nghiệp Chuẩn (Standard Graduation Speech), với chủ đề là: Đừng từ bỏ ước mơ của bạn. Tôi biết họ muốn nói gì, nhưng đây là một cách nói không hay, bởi vì nó ngụ ý rằng bạn phải bị ràng buộc bởi một số kế hoạch mà bạn đã lập từ rất sớm. Thế giới máy tính có một cái tên cho điều này: tối ưu hóa quá sớm (premature optimization). Và nó đồng nghĩa với thảm họa. Những người nói này sẽ tốt hơn nếu nói đơn giản, đừng bỏ cuộc.
Ý họ thực sự là, đừng để mất tinh thần. Đừng nghĩ rằng bạn không thể làm những gì người khác có thể. Và tôi đồng ý rằng bạn không nên đánh giá thấp tiềm năng của mình. Những người đã làm được những điều tuyệt vời có xu hướng dường như họ là một chủng tộc khác (ND: Có lẽ tác giả đang ám chỉ thuyết Chủng tộc thượng đẳng?). Và hầu hết các cuốn tiểu sử đều chỉ phóng đại ảo tưởng này, một phần do thái độ tôn thờ mà những người viết tiểu sử chắc chắn sẽ chìm sâu vào, và một phần bởi vì, biết câu chuyện kết thúc như thế nào, họ không thể giúp hợp lý hóa cốt truyện cho đến khi có vẻ như cuộc đời của đối tượng là một vấn đề của định mệnh, chỉ là sự bộc lộ của một số thiên tài bẩm sinh. Trên thực tế, tôi nghi ngờ nếu bạn có Shakespeare hoặc Einstein mười sáu tuổi trong trường với bạn, họ sẽ có vẻ ấn tượng, nhưng không hoàn toàn khác với những người bạn khác của bạn.
Đó là một suy nghĩ không thoải mái. Nếu họ cũng giống như chúng ta, thì họ đã phải rất cố gắng để làm được những gì họ đã làm. Và đó là một lý do mà chúng ta muốn tin vào thiên tài. Nó cho chúng ta một cái cớ để lười biếng. Nếu những người này có thể làm được những gì họ đã làm chỉ nhờ một phép màu kiểu Shakespeare hoặc Einstein, thì đó không phải là lỗi của chúng ta nếu chúng ta không thể làm điều gì đó tốt đẹp.
Tôi không nói rằng không có cái gọi là thiên tài. Nhưng nếu bạn đang cố gắng lựa chọn giữa hai lý thuyết và một lý thuyết cho bạn lý do để lười biếng, thì lý thuyết kia có lẽ đúng.
Cho đến nay, chúng tôi đã cắt giảm Bài phát biểu tốt nghiệp tiêu chuẩn từ “đừng từ bỏ ước mơ của bạn” thành “những gì người khác có thể làm, bạn có thể làm.” Nhưng nó vẫn cần phải được cắt giảm hơn nữa.
Có một số thay đổi trong khả năng tự nhiên. Hầu hết mọi người đều đánh giá quá cao vai trò của nó, nhưng nó vẫn tồn tại. Nếu tôi đang nói chuyện với một anh chàng cao bốn mét có tham vọng chơi ở NBA, tôi sẽ cảm thấy khá ngu ngốc khi nói rằng, bạn có thể làm bất cứ điều gì nếu bạn thực sự cố gắng.
Chúng ta cần cắt giảm Bài phát biểu tốt nghiệp tiêu chuẩn xuống thành, “những gì người khác với khả năng của bạn có thể làm, bạn có thể làm; và đừng đánh giá thấp khả năng của bạn.” Nhưng thường xuyên xảy ra, bạn càng đến gần sự thật, câu nói của bạn càng trở nên lộn xộn. Chúng tôi đã lấy một khẩu hiệu hay, gọn gàng (nhưng sai) và khuấy nó lên như một vũng bùn. Nó không còn tạo ra một bài phát biểu hay nữa. Nhưng tệ hơn nữa, nó không cho bạn biết phải làm gì. Ai đó với khả năng của bạn? Khả năng của bạn là gì?
Giữ ngược gió
Tôi nghĩ giải pháp là làm việc theo hướng khác. Thay vì làm việc trở lại từ một mục tiêu, hãy làm việc từ những tình huống đầy hứa hẹn. Đây là điều mà hầu hết những người thành công thực sự làm.
Trong cách tiếp cận bài phát biểu tốt nghiệp, bạn quyết định nơi bạn muốn ở trong hai mươi năm, và sau đó hỏi: bây giờ tôi phải làm gì để đạt được điều đó? Thay vào đó, tôi đề xuất rằng bạn không cam kết với bất cứ điều gì trong tương lai, mà chỉ cần xem xét các tùy chọn hiện có và chọn những tùy chọn sẽ cung cấp cho bạn loạt tùy chọn hứa hẹn nhất sau này.
Bạn làm gì không quá quan trọng, miễn là bạn không lãng phí thời gian của mình. Làm việc với những thứ bạn quan tâm và tăng các lựa chọn của bạn, sau đó lo lắng (ND: Tác giả dùng worry later. Tại sao là worry sẽ được giải thích bên dưới) về việc bạn sẽ thực hiện.
Giả sử bạn là sinh viên năm nhất đại học quyết định học chuyên ngành toán hay kinh tế. Chà, toán học sẽ cung cấp cho bạn nhiều lựa chọn hơn: bạn có thể đi vào hầu hết mọi lĩnh vực từ toán học. Nếu bạn học chuyên ngành toán thì sẽ dễ dàng vào được trường kinh tế, nhưng nếu bạn học chuyên ngành kinh tế thì sẽ khó vào trường đại học môn toán.
Bay một chiếc tàu lượn là một phép ẩn dụ hay ở đây. Bởi vì tàu lượn không có động cơ nên bạn không thể bay trong gió mà không đánh mất nhiều cao độ. Nếu bạn để cho mình đi quá xa với những địa điểm tốt để hạ cánh, các lựa chọn của bạn sẽ bị thu hẹp một cách không mấy vui vẻ. Theo quy tắc, bạn phải giữ ngược gió. Vì vậy, tôi đề xuất điều đó như một sự thay thế cho “đừng từ bỏ ước mơ của bạn.” Hãy giữ ngược gió (Stay Upwind). (ND: Giữ ngược gió (Stay upwind) là kỹ thuật điều khiển hướng ngược chiều gió với một góc nghiêng phù hợp để tăng lực nâng cho tàu lượn. Một ẩn dụ khá khó hiểu cho những ai (cả tôi) chưa từng đi tàu lượn.)
Mặc dù vậy, làm thế nào để bạn làm điều đó? Ngay cả khi toán có nhiều tùy chọn tốt hơn so với kinh tế, làm sao bạn có thể biết được điều đó với tư cách là một học sinh trung học?
Vâng, bạn không thể, và đó là những gì bạn cần tìm hiểu. Tìm kiếm những người thông minh và giải quyết vấn đề khó khăn. Những người thông minh có xu hướng tập hợp lại với nhau, và nếu bạn có thể tìm thấy một nhóm như vậy, có lẽ bạn nên tham gia nó. Nhưng không dễ để tìm ra những nhóm này, bởi vì có rất nhiều sự giả mạo đang diễn ra.
Đối với một trường đại học mới đến, tất cả các khoa của trường đại học trông giống nhau. Các giáo sư dường như không thể tiếp xúc bởi trí tuệ uyên bác và cũng bởi họ xuất bản các bài báo không thể hiểu được với người ngoài. Nhưng trong một số lĩnh vực, bài báo khó hiểu bởi vì chúng chứa đầy những ý tưởng khó, trong một số lĩnh vực khác, chúng được cố tình viết một cách tối nghĩa để có vẻ như họ đang nói điều gì đó quan trọng. Đây có vẻ là một đề xuất tai tiếng, nhưng nó đã được thực nghiệm kiểm chứng, trong vụ Social Text nổi tiếng (ND: Đây là một trong những tai tiếng lớn nhất trong lĩnh vực xuất bản các bài báo khoa học, hàn lâm. Chi tiết tham khảo tại The Sokal Hoax). Nghi ngờ rằng các bài báo do các nhà lý luận văn học xuất bản thường chỉ là những thứ vớ vẩn nghe có vẻ trí thức, một nhà vật lý đã cố tình viết một bài báo đầy những điều vớ vẩn nghe có vẻ trí thức, và gửi nó cho một tạp chí lý luận văn học, nơi xuất bản nó.
Cách bảo vệ tốt nhất là luôn làm việc với những vấn đề khó khăn. Viết tiểu thuyết thật khó. Đọc tiểu thuyết thì không. Khó có nghĩa là lo lắng: nếu bạn không lo lắng rằng điều gì đó bạn đang làm sẽ trở nên tồi tệ hoặc bạn sẽ không thể hiểu điều gì đó bạn đang học, thì điều đó vẫn chưa đủ khó. Phải có sự hồi hộp.
Bạn có thể nghĩ rằng đây có vẻ là một quan điểm nghiệt ngã về thế giới. Những gì tôi đang nói với bạn là bạn nên lo lắng? Có, nhưng nó không tệ như nghe thấy. Thật phấn khởi khi vượt qua được những lo lắng. Bạn có thấy những người giành được huy chương vàng với khuôn mặt tràn đầy hạnh phúc. Và bạn biết tại sao họ lại rất hạnh phúc không? Sự giải tỏa.
Tôi không nói đây là cách duy nhất để hạnh phúc. Chỉ là một số loại lo lắng không tệ như cách chúng được nghe.
Tham vọng
Trong thực tế, “giữ ngược gió” rút gọn thành “làm việc với các vấn đề khó khăn.” Và bạn có thể bắt đầu ngay hôm nay. Tôi ước gì mình đã nắm được điều đó ở trường trung học.
Hầu hết mọi người đều thích giỏi những gì họ làm. Trong cái gọi là thế giới thực, nhu cầu này là một thôi thúc mạnh mẽ. Nhưng học sinh trung học hiếm khi được hưởng lợi từ nó, bởi vì chúng được cho một điều giả để làm. Khi còn học trung học, tôi đã tự tin rằng công việc của mình là trở thành một học sinh trung học. Và vì vậy tôi để nhu cầu giỏi những gì tôi đã làm được thỏa mãn chỉ bằng cách học tốt ở trường.
Nếu bạn hỏi tôi ở trường trung học về sự khác biệt giữa trẻ em trung học và người lớn, tôi sẽ nói rằng người lớn phải kiếm sống. Sai. Đó là người lớn tự chịu trách nhiệm. Kiếm sống chỉ là một phần nhỏ của nó. Điều quan trọng hơn nhiều là phải tự chịu trách nhiệm về trí tuệ.
Nếu tôi phải học lại trung học, tôi sẽ coi nó như một công việc hàng ngày. Ý tôi không phải là tôi lười học. Làm một việc gì đó như một công việc hàng ngày không có nghĩa là làm việc đó tồi tệ. Nó có nghĩa là không được định nghĩa bởi nó. Ý tôi là tôi sẽ không nghĩ mình là một học sinh trung học, cũng như một nhạc sĩ với công việc bồi bàn ban ngày không nghĩ mình là người phục vụ. Và khi tôi không làm việc trong ngày của mình (ND: Ý tác giả là quên mình là một học sinh trung học), tôi sẽ bắt đầu cố gắng làm công việc thực sự.
Khi tôi hỏi mọi người rằng họ hối tiếc điều gì nhất về thời trung học, họ gần như đều nói một điều giống nhau: rằng họ đã lãng phí quá nhiều thời gian. Nếu bạn đang tự hỏi mình đang làm gì bây giờ mà sau này bạn sẽ hối tiếc nhất, thì có lẽ là điều đó.
Một số người nói rằng điều này là không thể tránh khỏi – rằng học sinh trung học chưa có khả năng hoàn thành bất cứ việc gì. Nhưng tôi không nghĩ điều này là đúng. Và bằng chứng là bạn đang chán. Bạn có thể không cảm thấy buồn chán khi bạn lên tám. Khi bạn lên tám, nó được gọi là “chơi” thay vì “đi chơi”, nhưng nó giống nhau. Và khi tôi lên tám, tôi hiếm khi cảm thấy buồn chán. Cho tôi một sân sau và một vài đứa trẻ khác và tôi có thể chơi cả ngày.
Giờ đây, tôi nhận ra rằng lý do khiến điều này trở nên tồi tệ ở cấp hai và cấp ba là tôi đã sẵn sàng cho một thứ khác. Tuổi thơ đã già đi.
Tôi không nói rằng bạn không nên đi chơi với bạn bè của mình – rằng tất cả các bạn nên trở thành những con rô bốt nhỏ bé hài hước không biết làm gì ngoài công việc. Đi chơi với bạn bè cũng giống như bánh sô cô la. Bạn sẽ thích thú hơn nếu thỉnh thoảng ăn nó hơn là nếu bạn không ăn gì ngoài bánh sô cô la cho mỗi bữa ăn. Cho dù bạn thích bánh sô cô la đến mức nào, bạn sẽ khá buồn nôn sau bữa ăn thứ ba với nó. Và đó là điều mà người ta cảm thấy ở trường trung học: sự buồn nôn tinh thần.
Có thể bạn đang nghĩ, chúng ta phải làm nhiều hơn là đạt điểm cao. Chúng ta phải có các hoạt động ngoại khóa. Nhưng bạn hoàn toàn biết rõ hầu hết những thứ này không thực tế như thế nào. Việc quyên góp cho một tổ chức từ thiện là một điều đáng khâm phục nhưng không hề khó. Nó không hoàn thành một việc gì đó. Ý tôi khi hoàn thành một việc gì đó là học cách viết hay, cách lập trình máy tính, hoặc cách sống như thế nào trong các xã hội tiền công nghiệp, hoặc cách vẽ khuôn mặt con người từ cuộc sống. Những thứ này hiếm khi được liệt kê trong đơn đăng ký đại học.
Tham Nhũng
Việc thiết kế cuộc sống của bạn dựa trên việc vào đại học là nguy hiểm, bởi vì những người bạn phải gây ấn tượng để vào đại học không phải là một đối tượng phê phán thông minh. Ở hầu hết các trường đại học, không phải là giáo viên mà quyết định bạn có được vào hay không, mà là các quan chức tuyển sinh, và họ không mắt lạnh lùng như vậy. Họ chỉ là những người quản lý trí thức thế giới. Họ không thể biết được bạn thông minh đến mức nào. Chính việc các trường trung học chuẩn bị cho kỳ thi đại học là bằng chứng cho điều này.
Ít phụ huynh nào sẽ trả quá nhiều tiền để con cái mình học ở một trường mà không cải thiện khả năng đậu đại học của họ. Các trường trung học công lập thường nói rõ ràng rằng điều này là một trong những mục tiêu của họ. Nhưng điều đó có nghĩa là họ có thể “hack” quá trình tuyển sinh: họ có thể chọn cùng một đứa trẻ và khiến cho nó trở nên hấp dẫn hơn so với việc nếu nó học ở trường công lập địa phương.
Hiện tại, hầu hết các bạn cảm thấy nhiệm vụ của mình trong cuộc sống là trở thành một ứng viên đại học triển vọng. Nhưng điều đó có nghĩa là bạn đang thiết kế cuộc sống của mình để làm hài lòng một quy trình ngu ngốc đến mức có một ngành công nghiệp riêng để phá vỡ nó. Không ngạc nhiên khi bạn trở nên hoài nghi. Cảm giác không khỏe mạnh bạn trải qua giống như những người sản xuất chương trình truyền hình thực tế hoặc các giám đốc ngành công nghiệp thuốc lá cảm thấy. Và bạn thậm chí không được trả một khoản tiền lớn.
Vậy bạn nên làm gì? Điều bạn không nên làm là nổi loạn. Đó là điều tôi đã làm, và đó là một sai lầm. Tôi không nhận ra chính xác những điều gì đang xảy ra với chúng ta, nhưng tôi cảm thấy có một mùi mẫn của một cuộc sống không công bằng. Vì vậy, tôi chỉ đơn giản là từ bỏ. Rõ ràng thế giới này tồi tệ, vì sao phải lo lắng?
Khi tôi phát hiện ra rằng một trong những giáo viên của chúng ta cũng sử dụng Cliff’s Notes, điều đó dường như là điều hiển nhiên. Chắc chắn rằng việc đạt điểm cao trong một lớp học như vậy không có ý nghĩa gì cả.
Nhìn lại, điều này thật ngớ ngẩn. Đó giống như một người bị phạm lỗi trong trận đấu bóng đá và nói, hé, bạn phạm lỗi tôi, đó là vi phạm luật lệ, và rời sân trong sự tức giận. Những phạm lỗi xảy ra. Điều cần làm khi bạn bị phạm lỗi không phải là mất bình tĩnh. Hãy tiếp tục chơi.
Bằng cách đặt bạn vào tình huống này, xã hội đã phạm lỗi bạn. Đúng, như bạn nghi ngờ, nhiều thông tin bạn học trong lớp học của bạn không có giá trị. Và đúng, như bạn nghi ngờ, quá trình tuyển sinh đại học chủ yếu là một vở kịch giả tạo. Nhưng giống như nhiều tình huống bị phạm lỗi khác, điều này không có ý đồ xấu. Vậy nên, hãy tiếp tục chơi.
Nổi loạn gần giống như việc vâng lời. Ở cả hai trường hợp, bạn để cho bản thân được xác định bởi những gì họ bảo bạn phải làm. Kế hoạch tốt nhất, theo tôi nghĩ, là bước ra khỏi hệ tọa độ đó. Đừng chỉ làm theo những gì họ bảo bạn, và đừng chỉ từ chối làm. Thay vào đó, hãy coi trường học như một công việc ngày nghỉ. Trong số các công việc ngày nghỉ, đó thực sự là công việc tốt đẹp. Bạn kết thúc vào lúc 3 giờ, và bạn thậm chí có thể làm việc cho riêng mình trong thời gian ở đó.
Sự Tò Mò
Và công việc thực sự của bạn nên là gì? Trừ khi bạn là Mozart, nhiệm vụ đầu tiên của bạn là phải tìm ra điều đó. Có những việc lớn để làm là gì? Ở đâu có những người sáng tạo? Và quan trọng nhất, bạn quan tâm đến điều gì? Từ “khả năng” là một từ đánh lừa, vì nó ngụ ý điều gì đó bẩm sinh. Loại khả năng mạnh mẽ nhất là một sở thích cháy bỏng trong một câu hỏi nào đó, và những sở thích như vậy thường là các khẩu vị được hình thành.
Một phiên bản méo mó của ý tưởng này đã lọt vào văn hóa phổ cập dưới cái tên “đam mê“. Gần đây, tôi thấy một quảng cáo tuyển nhân viên phục vụ yêu cầu những người có “đam mê dịch vụ”. Sự thật không phải là cái gì đó một người có thể có khi phục vụ bàn. Và “đam mê” là một từ không thích hợp. Một tên tốt hơn có thể là sự tò mò.
Trẻ con tò mò, nhưng sự tò mò tôi đang nói đến có hình dạng khác biệt so với sự tò mò của trẻ con. Sự tò mò của trẻ con là rộng và hời hợt; họ hỏi tại sao ngẫu nhiên về mọi thứ. Trong hầu hết người lớn, sự tò mò này hoàn toàn khô cạn. Điều này phải xảy ra: bạn không thể làm được gì cả nếu bạn luôn luôn hỏi tại sao về mọi thứ. Nhưng ở người lớn có hoài bão, thay vì khô cạn, sự tò mò biến thành hẹp và sâu. Bãi lầy biến thành một giếng nước.
Sự tò mò biến công việc thành trò chơi. Đối với Einstein, lý thuyết tương đối không phải là một cuốn sách đầy kiến thức khó khăn mà anh phải học cho kỳ thi. Đó là một bí ẩn mà anh ta đang cố gắng giải quyết. Vì vậy, việc sáng tạo nó có lẽ không cảm thấy như công việc với anh ta so với việc học nó trong một lớp học.
Một trong những ảo tưởng nguy hiểm nhất mà bạn nhận được từ trường học là ý tưởng rằng việc làm những điều lớn lao đòi hỏi nhiều kỷ luật. Hầu hết các môn học được dạy một cách nhàm chán đến mức chỉ bằng kỷ luật bạn mới có thể chịu đựng qua chúng. Vì vậy, tôi đã ngạc nhiên khi, sớm vào đại học, tôi đọc một câu trích dẫn của Wittgenstein nói rằng anh ta không có kỷ luật tự giác và chưa bao giờ có thể từ chối bất cứ điều gì, thậm chí là một cốc cà phê.
Bây giờ tôi biết một số người làm công việc tuyệt vời, và với tất cả họ, điều đó cũng đúng. Họ không có nhiều kỷ luật. Họ đều là người trì hoãn tệ hại và hầu như không thể làm cho bản thân họ làm bất cứ điều gì mà họ không quan tâm. Một người bạn của tôi vẫn chưa gửi đi phần cảm ơn của mình từ đám cưới của anh ta, cách đây bốn năm. Một người khác có 26.000 email trong hộp thư đến của cô.
Tôi không nói rằng bạn có thể sống thoải mái mà không cần kỷ luật. Bạn có thể cần khoảng lượng kỷ luật cần thiết để chạy bộ. Tôi thường thấy lười biếng khi phải đi chạy bộ, nhưng khi tôi đã chạy, tôi thấy thích thú. Và nếu tôi không chạy trong vài ngày, tôi cảm thấy không khỏe mạnh. Điều đó giống như với những người làm những điều lớn lao. Họ biết họ sẽ cảm thấy tồi tệ nếu họ không làm việc, và họ có đủ kỷ luật để đưa họ đến bàn làm việc để bắt đầu công việc. Nhưng khi họ bắt đầu, sự quan tâm nắm giữ, và kỷ luật không còn cần thiết nữa.
Bạn nghĩ Shakespeare có phải nhấn răng và cố gắng viết Văn chương Vĩ đại không? Tất nhiên không. Anh ấy đang vui vẻ. Đó là lý do tại sao anh ấy tài năng đến như vậy.
Nếu bạn muốn làm việc tốt, điều bạn cần là sự tò mò sâu sắc về một câu hỏi triển vọng. Khoảnh khắc quyết định của Einstein là khi anh ấy nhìn vào các phương trình Maxwell và nói, cái quái gì đang xảy ra ở đây?
Việc tìm ra một câu hỏi có giá trị có thể mất nhiều năm, bởi vì có thể mất nhiều năm để tìm ra một chủ đề làm thế nào thực sự về cái gì. Để lấy một ví dụ cực đoan, hãy xem xét toán học. Hầu hết mọi người nghĩ họ ghét toán, nhưng những điều nhàm chán bạn học ở trường dưới cái tên “toán học” không giống hoàn toàn những gì nhà toán học thực sự làm.
Nhà toán học xuất sắc G. H. Hardy nói anh không thích toán học ở trung học. Anh chỉ học nó vì anh giỏi hơn các học sinh khác. Chỉ sau đó anh mới nhận ra toán học thú vị – chỉ sau đó anh mới bắt đầu đặt câu hỏi thay vì chỉ đơn giản trả lời chúng đúng.
Khi một người bạn của tôi còn càu nhàu vì anh ấy phải viết một bài luận cho trường học, mẹ anh ấy thường nói với anh ấy: hãy tìm cách làm cho nó thú vị. Đó là điều bạn cần làm: tìm ra một câu hỏi khiến thế giới trở nên thú vị. Những người làm những điều lớn lao nhìn vào cùng một thế giới mà mọi người khác đều nhìn thấy, nhưng chú ý đến một chi tiết kỳ quái mà hấp dẫn bí ẩn. Và không chỉ trong những vấn đề trí tuệ. Câu hỏi lớn của Henry Ford là, tại sao xe hơi phải là sản phẩm xa xỉ? Điều gì sẽ xảy ra nếu bạn coi chúng như một hàng hóa? Câu hỏi của Franz Beckenbauer là, theo thực tế, tại sao mỗi người phải giữ vị trí của mình? Tại sao hậu vệ không thể ghi bàn nữa?
Bây Giờ
Nếu việc đặt ra những câu hỏi lớn đòi hỏi nhiều năm để diễn đạt, thì bạn nên làm gì bây giờ, ở tuổi mười sáu? Hãy làm việc để tìm ra một câu hỏi đó. Những câu hỏi lớn không xuất hiện đột ngột. Chúng dần dần hiện hình trong đầu bạn. Và điều khiến chúng hiện hình là trải nghiệm. Vì vậy, cách để tìm ra những câu hỏi lớn không phải là tìm kiếm chúng – không phải lãng mạn đi suy tưởng, “tôi sẽ làm được phát hiện lớn gì?” Bạn không thể trả lời câu hỏi đó; nếu có thể, bạn đã làm được nó rồi.
Cách để một ý tưởng lớn xuất hiện trong đầu bạn không phải là săn đón những ý tưởng lớn, mà là dành rất nhiều thời gian cho công việc mà bạn quan tâm, và trong quá trình đó, hãy để tâm trí bạn mở cửa đủ lớn để ý tưởng lớn có thể đậu chân. Einstein, Ford và Beckenbauer đều đã sử dụng công thức này. Họ đều biết công việc của mình giống như người chơi piano biết các phím. Vì vậy, khi họ cảm thấy có điều gì đó không ổn, họ có lòng tự tin để chú ý đến nó.
Dành thời gian như thế nào và vào việc gì? Chỉ cần chọn một dự án có vẻ thú vị: học chủ đề nào đó, hoặc tạo ra một thứ gì đó, hoặc trả lời một câu hỏi nào đó. Chọn một dự án mà bạn có thể hoàn thành trong thời gian dưới một tháng, và hãy chọn một dự án mà bạn có điều kiện để hoàn thành. Chọn một thứ khó khăn đủ để khiến bạn căng thẳng, nhưng chỉ đủ, đặc biệt là lúc đầu. Nếu bạn đang phân vân giữa hai dự án, hãy chọn cái nào dễ thú vị hơn. Nếu một cái thất bại, hãy thử cái khác. Lặp lại cho đến khi, giống như một động cơ đốt trong, quá trình trở nên tự duy trì, và mỗi dự án tạo ra dự án tiếp theo. (Điều này có thể mất nhiều năm.)
Có lẽ việc không nên thực hiện một dự án “cho trường học”, nếu điều đó sẽ hạn chế bạn hoặc làm cho nó trở nên giống như công việc. Khi liên quan bạn bè của bạn nếu bạn muốn, nhưng không nên quá nhiều, và chỉ nếu họ không phải là người chưa chắc chắn. Bạn bè cung cấp sự hỗ trợ tinh thần (ít dự án khởi nghiệp được bắt đầu bởi một người), nhưng sự kín đáo cũng có những ưu điểm của riêng nó. Có điều gì đó hấp dẫn về một dự án bí mật. Và bạn có thể chấp nhận rủi ro hơn, vì không ai sẽ biết nếu bạn thất bại.
Đừng lo lắng nếu một dự án không dường như theo đuổi một mục tiêu bạn được cho là nên có. Đường đi có thể uốn cong nhiều hơn bạn nghĩ. Vì vậy, hãy để con đường mọc ra từ dự án. Điều quan trọng nhất là phải phấn khích với nó, vì chính bằng cách làm, bạn học hỏi.
Đừng coi thường động cơ không phù hợp. Một trong những động cơ mạnh mẽ nhất là mong muốn trở nên giỏi hơn người khác ở một điều gì đó. Hardy nói đó là điều khiến anh bắt đầu, và tôi nghĩ điều không bình thường duy nhất về anh ấy là anh ấy thừa nhận điều đó. Một động cơ mạnh mẽ khác là mong muốn làm, hoặc biết, những điều bạn không nên biết. Liên quan chặt chẽ là mong muốn thực hiện điều gì đó mạo hiểm. Người trẻ mười sáu tuổi không nên viết tiểu thuyết. Vì vậy, nếu bạn thử, bất cứ điều gì bạn đạt được đều là phần trên của cuốn sổ kế toán; nếu bạn thất bại hoàn toàn, bạn chỉ làm không tốt hơn kỳ vọng.
Hãy cẩn thận với các mô hình xấu. Đặc biệt là khi chúng biện minh cho sự lười biếng. Khi tôi còn học trung học, tôi thường viết những câu chuyện ngắn “tồn tại” giống như những câu chuyện của những người viết nổi tiếng tôi đã đọc. Câu chuyện của tôi không có nhiều cốt truyện, nhưng chúng rất sâu sắc. Và chúng ít công sức hơn để viết so với những câu chuyện giải trí sẽ làm. Tôi nên đã biết rằng đó là một dấu hiệu cảnh báo. Trên thực tế, tôi thấy câu chuyện của mình khá chán; điều khiến tôi phấn khích là ý tưởng viết những thứ nghiêm túc, tri thức giống như những nhà văn nổi tiếng.
Bây giờ, tôi đã có đủ kinh nghiệm để nhận ra rằng những nhà văn nổi tiếng thực sự kém. Rất nhiều người nổi tiếng cũng vậy; trong tương lai ngắn hạn, chất lượng của công việc chỉ là một phần nhỏ của danh tiếng. Tôi nên ít lo lắng hơn về việc làm điều gì đó có vẻ hấp dẫn, và chỉ làm điều gì tôi thích. Đó mới là con đường thực sự đến với sự hấp dẫn.
Một thành phần chính trong nhiều dự án, gần như là một dự án riêng, là tìm ra những quyển sách hay. Hầu hết sách đều tệ. Gần như tất cả sách giáo trình đều tệ. Vì vậy, đừng giả định rằng một chủ đề cần phải được học từ cuốn sách nào đó gần bạn nhất. Bạn phải tìm kiếm chủ đề một cách tích cực trong số rất ít những quyển sách hay.
Quan trọng nhất là hãy đi ra ngoài và làm điều gì đó. Thay vì đợi được dạy bảo, hãy ra ngoài và học hỏi.
Cuộc sống của bạn không cần phải được định hình bởi các quan viên tuyển sinh. Nó có thể được định hình bởi sự tò mò của bạn. Điều này đúng với tất cả những người lớn có hoài bão. Và bạn không cần phải chờ đợi để bắt đầu. Thực tế, bạn không cần phải chờ đợi để trở thành người lớn. Không có công tắc bên trong bạn mà tự động chuyển đổi khi bạn đạt đến một tuổi nhất định hoặc tốt nghiệp từ một viện trường nào đó. Bạn trở thành người lớn khi bạn quyết định chịu trách nhiệm cho cuộc sống của mình. Bạn có thể làm điều đó ở bất kỳ tuổi nào.
Có thể có vẻ như lời nói này chỉ là lời nói hão huyền. “Tôi chỉ là một người trẻ con,” bạn có thể nghĩ, “tôi không có tiền, tôi phải sống ở nhà, tôi phải nghe theo những người lớn suốt cả ngày.” Thực tế, hầu hết người lớn đều làm việc dưới những hạn chế cũng cồng kềnh như vậy, và họ cố gắng hoàn thành công việc. Nếu bạn nghĩ việc làm trẻ em là hạn chế, hãy tưởng tượng việc phải nuôi dưỡng trẻ em.
Sự khác biệt thực sự duy nhất giữa người lớn và học sinh trung học là người lớn nhận ra họ cần phải làm được những điều gì đó, còn học sinh trung học không nhận ra. Sự nhận thức này đến với hầu hết mọi người vào khoảng 23 tuổi. Nhưng tôi đang tiết lộ bí mật này sớm cho bạn. Vì vậy, hãy bắt tay vào làm việc. Có thể bạn sẽ là thế hệ đầu tiên mà niềm hối tiếc lớn nhất của thời trung học không phải là bạn đã phí bao nhiêu thời gian.
Trần Ngọc Minh 