Trần Ngọc Minh

Vu vơ về Why Nietzsche Matters in the Age of Artificial Intelligence

Bài viết “Why Nietzsche Matters in the Age of Artificial Intelligence” thực ra đang hỏi một câu rất đời: giữa lúc máy móc ngày càng làm giúp chúng ta đủ thứ việc, con người còn phải sống như thế nào để không bị “mất mình”. Nghe tên Nietzsche thì có vẻ xa, nhưng câu chuyện lại rất gần với những bạn trẻ học công nghệ, data, AI bây giờ. (Ai chưa nghe về Nietzsche có thể tìm hiểu tại Wikipedia)

Ngày xưa, khi đi làm là người ta đã có cảm giác mình có chỗ đứng: có việc để làm, có đồng nghiệp, có lương, có vai trò. Còn bây giờ, nhiều việc máy làm được rồi. Những hệ thống thông minh có thể chấm bài, lọc hồ sơ tuyển dụng, đề xuất thuốc, trả lời khách hàng, thậm chí trò chuyện an ủi chúng ta. Lúc đó mình rất dễ có một cảm giác lạ: “Vậy phần nào trong những việc mình đang làm là thực sự của mình?”. Không phải chỉ là sợ mất việc, mà là sợ mất ý nghĩa. Và chính chỗ này Nietzsche bước vào.

Nietzsche nói rằng sẽ có lúc những giá trị cũ không còn đủ để nâng mình dậy nữa. Không phải vì chúng xấu, mà vì thời đại đã thay đổi. Con người sẽ rơi vào một khoảng trống, cảm giác mọi thứ đều “được lập trình sẵn”, mình chẳng cần lựa chọn nữa. Cách ông gợi ý không phải là quay lại quá khứ, ôm chặt những quy tắc cũ, mà là trở thành người có thể tự tạo giá trị cho đời mình. Không phải sống theo kịch bản người khác viết, mà là tác giả của chính cuộc đời mình.

Nếu đem ý này đặt vào thời AI thì thấy trúng ngay. Máy giỏi làm những việc lặp lại, những việc có mẫu rõ ràng. Vậy cái còn lại cho con người là gì? Là những thứ không thể copy: sự sáng tạo, khả năng kết nối thật với người khác, và những quyết định đạo đức trong hoàn cảnh cụ thể. Một chatbot có thể an ủi mình bằng những câu rất dễ thương, nhưng nó không biết mình đã từng khóc ở sân trường năm lớp 9, cũng không biết vì sao mình chọn ngành CNTT dù gia đình không ai theo nghề. Nó không mang ký ức chung với mình. Nó không trưởng thành cùng mình. Chỉ con người mới làm được điều đó cho nhau.

Tuy vậy, bài viết cũng nhắc một điều rất tỉnh táo: thời của Nietzsche, vấn đề chủ yếu là tinh thần và văn hóa. Thời của chúng ta, vấn đề còn là hệ thống. AI không chỉ là một công cụ ai muốn dùng sao thì dùng, mà nó được xây dựng bởi các công ty, nền tảng, mô hình mà mình không nhìn thấy bên trong. Nhiều quyết định về ta được đưa vào một “hộp đen”. Nếu chỉ mạnh mẽ bên trong thôi thì chưa chắc đã đủ, vì luật chơi do hệ thống đặt ra. Vậy nên bên cạnh việc sống chủ động kiểu Nietzsche, chúng ta còn phải học cách trở thành công dân số: quan tâm đến việc AI được thiết kế ra sao, có công bằng không, có minh bạch không, ai chịu trách nhiệm nếu nó sai.

Từ đây có thể rút ra một cách sống khá đẹp cho bạn trẻ làm công nghệ. Mình vẫn học AI, vẫn tận dụng nó để làm việc nhanh hơn, vẫn để nó gợi ý code hay viết tài liệu. Nhưng mình không giao luôn phần “tìm ý nghĩa” cho nó. Mình vẫn dành chỗ cho những cuộc trò chuyện thật, cho những việc mà mình thấy có ích cho cộng đồng, cho những dự án mà mình là người quyết định chứ không phải thuật toán. Mình dùng AI như công cụ, chứ không dùng nó để thay luôn việc trưởng thành.

Cũng nhờ Nietzsche mà ta bớt ảo tưởng. AI không phải là thứ sẽ làm loài người “diệt vong” liền, mà là thứ rất từ tốn làm loãng dần cảm giác sống của mình, nếu mình để nó. Nó khiến ta đủ thoải mái để không cần gặp nhau nữa, đủ tiện để không phải suy nghĩ nữa, đủ nhanh để không cần kiên nhẫn nữa. Đối diện với cái “tiện” đó, Nietzsche bảo: phải dám chọn cái khó, dám lao vào thứ giúp mình lớn lên. Đôi khi đó là một môn học khó, một bài nghiên cứu dài, một mối quan hệ thật nhiều cảm xúc và trách nhiệm. Những thứ đó AI không thể sống giùm.

Cuối cùng, bài viết muốn nói rằng triết lý không phải để treo trên tường. Nó để mình biết đặt câu hỏi đúng trong một thời đại mới. Câu hỏi hôm nay không chỉ là “AI làm được gì?” mà là “Con người sẽ còn làm gì để xứng với cái tên con người?”. Nếu ta giữ được tinh thần tự tạo ý nghĩa của Nietzsche, rồi đem nó đặt vào việc xây dựng những hệ thống AI công bằng, minh bạch, tôn trọng con người, thì AI sẽ không phải là kẻ cướp mất linh hồn thời đại, mà chỉ là một công cụ mạnh mẽ giúp ta thực hiện những ý nghĩa ta đã chọn. Và như vậy, ta không phải sợ. Ta chỉ cần trưởng thành cùng nó.