“On Authorship and Style” của Schopenhauer như một bản luận chiến thẳng tay về nghề viết: ông mở đầu bằng cách chia tác giả thành hai hạng—kẻ viết vì chân lý của đề tài và kẻ viết vì viết (thường là vì tiền). Từ đó bung ra cả một hệ thống phê phán: những người “nghĩ để mà viết” sẽ kéo giãn ý nghĩ cho đầy trang, lươn lẹo bằng những nửa-chân-lý, né tránh và tối nghĩa; còn những người “đã nghĩ sẵn rồi mới viết” thì hiếm, nhưng chính họ để lại tác phẩm sống lâu. Ông khuyên đọc nguyên tác thay vì bản chép lại, cảnh giác với thói sùng bái cái mới (vì “mới” hiếm khi đồng nghĩa “đúng”), và phê cái mốt phủ định để tự tạo tên tuổi. Ông phân biệt “chất liệu” (matter) và “hình thức” (form): sách có thể quý vì tư liệu độc nhất, nhưng vĩnh cửu là ở cách tư duy và diễn đạt; công chúng thường mê chất liệu, còn giá trị bền thì nằm ở hình thức rõ ràng, chính xác, tiết chế. Schopenhauer lên án tiêu đề mơ hồ, đạo nhái, phê văn phong cầu kỳ, uốn éo, rao bán chữ thay cho ý; ca ngợi giản dị như một đức hạnh trí tuệ: “điều đầu tiên của văn phong tốt là thật sự có điều để nói”. Ông xem phong cách là “diện mạo của tinh thần”, khuyên dùng lời thường để nói điều khác thường, viết khách quan để người đọc nghĩ đúng cái ta nghĩ, tiết kiệm thời gian của họ bằng cô đọng mà không tối nghĩa; chống lại sự nhập nhằng chủ quan, chống lạm dụng tính từ, phản đối ẩn danh bút chiến. Sau cùng, ông nhắc: viết cẩu thả là thiếu tôn trọng chính tư tưởng mình và thiếu tôn trọng độc giả—những trang viết sống lâu đều được gọt giũa kỹ lưỡng đến khắc nghiệt.
Đọc Schopenhauer hôm nay, tôi thấy mình như bị “soi đèn” giữa một kỷ nguyên viết-để-xuất-bản và viết-để-thuật-toán: tiêu đề giật gân thay cho ý tưởng, trích dẫn lẫn lộn, bài mới đè bài cũ, còn văn phong thì hoặc “đi giày cao gót” phô trương thuật ngữ, hoặc vội vã như tin giờ chót. Lời ông làm tôi nhớ lại những lần chính mình viết khi ý chưa chín: câu dài để che ý ngắn, từ trừu tượng thế chỗ hình ảnh cụ thể, rải tính từ cho có vẻ “đậm đà”—và kết quả là mệt người đọc. Từ nay, tôi muốn tự buộc mình theo vài kỷ luật của ông: chỉ viết khi đã nghĩ xong cái cốt; đọc nguồn gốc trước khi đọc dẫn dụng; tránh thói sùng “cái mới” chỉ vì mới; đặt tên sách/bài như đề địa chỉ—ngắn, đúng, thẳng; dùng từ bình thường cho ý khác thường; tôn trọng thời gian của người đọc bằng sự trong sáng và tiết chế; giữ văn phong khách quan để câu chữ tự mở ra cùng một hình ảnh trong đầu người đọc; và nhất là nhớ rằng vinh dự và lợi lộc “không cùng chung một túi”—đừng để nhuận bút điều khiển cú pháp. Nếu phải chắt lọc lại một mệnh lệnh nghề nghiệp từ toàn bộ tiểu luận, tôi chọn câu này: hãy để ý tưởng dẫn dắt câu chữ, và để sự thành thực dẫn dắt ý tưởng.
Trần Ngọc Minh 